Ιδεοψυχαναγκαστική Διαταραχή (ΙΨΑΔ)

Η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή(obsessive compulsive disorder) είναι μια χρόνια πάθηση η οποία συγκαταλεγόταν  στις διαταραχές άγχους μέχρι πρόσφατα, αλλά σύμφωνα με το DSM 5 (διεθνές διαγνωστικό και στατιστικό εγχειρίδιο για τις ψυχικές διαταραχές), διαμόρφωσε ξεχωριστή διαγνωστική κατηγορία. Σε μελέτες έχει φανεί πως η συχνότητά της στον πληθυσμό είναι περίπου 3% και επηρεάζει αρκετά τη λειτουργικότητα των πασχόντων που ταλαιπωρούνται σημαντικά κι οι ίδιοι αλλά και οι οικογένειές τους. Στην καθημερινότητά μας όλοι κατά καιρούς μπορεί να έχουμε αρνητικές σκέψεις ή σκέψεις αμφιβολίας και να εκδηλώσουμε τύπου “προκαταλήψεις”, για παράδειγμα να χτυπάμε ξύλο αν ακούσουμε ή σκεφτούμε ή πούμε κάτι δυσάρεστο. Ακόμα και να τσεκάρουμε κάποιες φορές αν έχουμε κλείσει το θερμοσίφωνο ή αν έχουμε κλειδώσει την πόρτα. Αυτό δε σημαίνει ότι πληρούμε κριτήρια για διάγνωση της διαταραχής. Το παθολογικό κομμάτι ξεκινάει όταν αυτές οι αμφιβολίες έρχονται συχνά, προκαλούν δυσφορία, και εν τέλει μαζί με την συνεχόμενη ενασχόληση με αυτές επηρεάζουν σημαντικά την καθημερινότητά μας και εμποδίζουν τη λειτουργικότητά μας. Αυτό σημαίνει πρακτικά ότι χάνεται αρκετός χρόνος στο να σκέφτεται κάποιος τις ιδεοληψίες ή και να προσπαθεί να τις αποφύγει, και στο να τελετουργεί. Όταν δεν κάνει τελετουργίες (ή ψυχανασμούς ή καταναγκασμούς) για να τις εξαλείψει (προσωρινά) νιώθει μεγάλη δυσφορία και θέλει οπωσδήποτε να το κάνει και αυτό με τη σειρά του, δυσκολεύει τα πράγματα στη δουλειά, στο οικογενειακό περιβάλλον και σε όλους τους άξονες της ζωής.

Τι είναι οι ιδεοληψίες;;

Είναι επαναλαμβανόμενες και επίμονες σκέψεις, παρορμήσεις ή εικόνες που προκαλούν έντονο άγχος και παραμένουν αρκετές ώρες μέσα στη μέρα. Τα χαρακτηριστικά τους είναι ότι παρεισφρύουν, δηλαδή έρχονται στο μυαλό χωρίς τη θέληση του ατόμου, προκαλούν ενόχληση, άγχος και ενοχές. Επίσης, το περιεχόμενό τους ποικίλει από χωρίς νόημα νοητικά φαινόμενα εώς ιδέες–εικόνες-παρορμήσεις που είναι μη συμβατές και απειλητικές για τις αξίες του ατόμου. Για αυτό το λόγο το άτομο έχει έντονη επιθυμία να αντισταθεί, να καταπιέσει, να αγνοήσει ,να απορρίψει ή να εμποδίσει αυτές τις σκέψεις. Παράλληλα, υπάρχει μια αίσθηση ότι δεν μπορεί το άτομο να τις ελέγξει ή αν το κάνει αυτό είναι πολύ προσωρινό και αναγνωρίζει πως είναι προϊόντα του μυαλού του. Η προσωπική ερμηνεία που αποδίδεται στις σκέψεις είναι αυτό που τις κάνει τόσο δυσάρεστες, αγχωτικές και δύσκολες να αγνοηθούν.

Οι κυριότερες κατηγορίες ιδεοληψιών είναι οι εξής :

• Ιδεοληπτικοί φόβοι μόλυνσης ή ακαθαρσίας : Σε αυτήν την περίπτωση υπάρχει έντονος φόβος μήπως κάποιος κολλήσει κάποιο μικρόβιο ή ασθένεια και αρρωστήσει και το μεταδώσει και σε δικούς του ανθρώπους. Ή φόβος μην πιάσει κάτι «μολυσμένο» ή βρώμικο ή μήπως έρθει σε επαφή με χημικά ή σωματικές εκκρίσεις ή άλλες ουσίες και μολυνθεί. Άρα το χερούλι της πόρτας ή το τιμόνι μπορεί να είναι εστία μόλυνσης ή πρέπει να προσέχω που θα πατάω στο δρόμο μην πατήσω κάτι μολυσμένο.
• Παθολογική αμφιβολία : Εδώ κάποιος αμφιβάλλει διαρκώς αν τα έχει κάνει όλα σωστά. Αν δηλαδή έχει κλείσει το μάτι της κουζίνας, αν έχει κλειδώσει το σπίτι, αν έχει παραδώσει το σωστό κείμενο που του ζητήθηκε στη δουλειά, αν έκλεισε τη βρύση κτλ. Η πεποίθηση που σχετίζεται με το άγχος του, είναι ότι από τη στιγμή που έχει σκεφτεί πως κάτι μπορεί να πιάσει φωτιά, θα ήταν ανεύθυνο να μην το ελέγξει, ή ότι έχει αδύναμη μνήμη, ή ότι πρέπει να ελέγχει μέχρι να νιώσει ασφαλής και σίγουρος.
• Ιδεοληψίες επιθετικού περιεχομένου (είτε προς εαυτό, είτε προς άλλους): Κάποιος εδώ φοβάται μην τυχόν και χάσει τον έλεγχο, τρελαθεί και παρορμητικά κάνει κακό στον εαυτό του ή σε άλλον-ους. Κάποιες τέτοιες σκέψεις είναι π.χ. μην τυχόν και βρίσω ή χτυπήσω τη μάνα μου, μην πνίξω το παιδί ενώ το κάνω μπάνιο, μην αυτοκτονήσω, μήπως δεν έχω ιψαδ και είμαι ένας φρικτός άνθρωπος κτλ. Το άτομο νιώθει πως είναι ένα κακό άτομο αλλιώς δεν θα είχε αυτές τις σκέψεις και ότι οι σκέψεις αυτές σημαίνουν κάτι για εκείνον.
• Παθολογική αμφιβολία αναζήτησης ασφάλειας : Εδώ σκέφτεται κάποιος μην συμβεί κάποιο κακό εξαιτίας του κατά λάθος είτε σε άλλους είτε στον εαυτό του. Για παράδειγμα, μην τυχόν και σκοντάψω στον αυτοκινητόδρομο και με παρασύρουν τα αμάξια, μην τυχόν και μου πέσει υγρό πιάτων στην κατσαρόλα ενώ μαγειρεύω και δηλητηριαστεί κάποιος, μην τυχόν και χτύπησα κατά λάθος κάποιον με το αυτοκίνητο και δεν το θυμάμαι  κτλ.
• Ιδεοληψίες σεξουαλικού περιεχομένου : Εδώ π.χ. σε κάποιον μπορεί να μπει ξαφνικά μια εικόνα στο μυαλό του ενός ομόφυλου ατόμου και φοβάται μην τυχόν είναι ομοφυλόφιλος ή να σκεφτεί ότι ένα παιδί είναι όμορφο και να φοβηθεί μην τυχόν κι είναι παιδόφιλος, ή μην τυχόν και προβεί σε κάποια σεξουαλική κακοποίηση, ή μην τυχόν και νιώσει ποτέ ή ένιωσε διέγερση όταν έντυνε το παιδί του. Μπορεί να έχουν παράλληλα και θρησκευτικό περιεχόμενο τύπου βλάσφημων σκέψεων π.χ. εικόνες συνουσίας στην Εκκλησία, ή μην τυχόν και βρίσω τα Θεία, ή μην τυχόν και έκανα κάποια αμαρτία και δεν προσευχήθηκα ή δεν εξομολογήθηκα. Το άτομο νιώθει πως το να σκέφτεται κάτι είναι εξίσου κακό με το να το πράττει (ηθική ταύτιση σκέψης-πράξης).
• Ιδεοληψίες συμμετρίας και τάξης : Σε αυτήν την περίπτωση κάποιος νιώθει την ανάγκη να είναι οργανωμένα συμμετρικά τα πράγματά αλλιώς θα συμβεί κάτι κακό (μαγική σκέψη) ή θα νιώθει άσχημα. Μπορεί να θέλει να τακτοποιεί τα αντικείμενα με ένα δικό του συγκεκριμένο τρόπο. Για παράδειγμα πρέπει όλα τα μπλε μαζί μην μπερδευτούν με τα κίτρινα, ή πρέπει να διπλώνω τρεις φορές από τη μία πλευρά το σεντόνι και τρεις από την άλλη, πρέπει να ισιώνω τα πράγματα στο τραπέζι μην είναι κάποιο στραβό, το κάδρο στον τοίχο να μη γέρνει, μην είναι ανακατεμένα τα μαξιλάρια στον καναπέ αλλά να είναι σε στοίχιση κτλ.

Τι είναι οι καταναγκασμοί (ή ψυχαναγκασμοί ή τελετουργίες);;

Οι καταναγκασμοί είναι οι φυσικές ή νοητικές πράξεις , μαζί με τις αποφυγές και τις διαβεβαιώσεις που ακολουθούν τις ιδεοληψίες, ως συμπεριφορές εξουδετέρωσης του άγχους. Συναντάμε κάποιους τύπους καταναγκασμών με πρώτο αυτόν που αφορά τον έλεγχο ή την επαλήθευση και την επιβεβαίωση, μέσα από φυσικούς ή νοητικούς ελέγχους. Το άτομο σε αυτήν την περίπτωση, θέλει συνεχώς να ελέγχει αν είναι όλα εντάξει για να μπορεί να αισθανθεί εντελώς σίγουρο. Στον άλλο τύπο, το άτομο προσπαθεί να κάνει διορθωτικές κινήσεις για κάτι που έχει γίνει, να ανατρέψει ή να αποκαταστήσει κάποια βλάβη για την οποία θεωρεί υπεύθυνο τον εαυτό του. Με αυτό τον τρόπο μειώνουν τα επίπεδα άγχους, δυσφορίας, θλίψης, ντροπής, αηδίας και θυμού προσωρινά. Αν δε, διακοπεί ή αποσπαστεί για κάποιο λόγο κατά τη διάρκεια του καταναγκασμού κάποιος, ξαναρχίζει από την αρχή για να είναι σίγουρος πως το κάνει σωστά.

Κάποια παραδείγματα καταναγκασμών:

• Καθαριότητας: Εδώ το καταναγκαστικό πλύσιμο μπορεί να γίνει πολύ κουραστικό, δηλαδή να πλένει κάποιος τα χέρια του ή άλλα σημεία του σώματος πολλές φορές, συγκεκριμένα λεπτά, με τελετουργικό τρόπο, πολλά σαπούνια και μπορεί να αποκτήσει ερεθισμένα χέρια από τα πλυσίματα αλλά και τα αντισηπτικά. Μπορεί να έχει ως κριτήριο το πόσο καθαρά νιώθει ότι είναι προκειμένου να σταματήσει τα πλυσίματα. Ενδεχομένως εξονυχιστικός καθαρισμός σπιτιού, με διαφορετικά απορρυπαντικά για σιγουριά. Επίσης, αρχίζει και αποφεύγει πλήθος καταστάσεων, γιατί είναι ευκολότερο και τους προκαλεί λιγότερο άγχος το να μην έχουν επαφή με ό,τι μπορεί να έχει μικρόβια και ακαθαρσίες, έτσι ώστε να αποφύγει τα χρονοβόρα πλυσίματα μετά, όπως τα μέσα μαζικής μεταφοράς, το σούπερ μάρκετ, χειραψίες ή ακόμα αποφεύγει να βγαίνει και από το σπίτι κ.α. Ή γίνονται κάποιες συγκαλυμμένες αποφυγές, δηλαδή να αγγίζει κάποιος με τα μανίκια τα πόμολα για να τα ανοίξει, ή να φοράει γάντια όταν θα ακουμπήσει κάτι εκτός σπιτιού. Μπορεί να ρωτάει άλλους ανθρώπους γιατί δεν εμπιστεύεται τις αισθήσεις του, αν τον βλέπουν καθαρό, ή αν βλέπουν το πόμολο βρώμικο κτλ. Κάποια στιγμή το άτομο μπορεί, όταν αρχίσει να συνειδητοποιεί πόσο χρόνο χάνει με αυτά , να αρχίσει να αποφεύγει εντελώς το πλύσιμο ή το να κάνει μπάνιο γιατί ξέρει πόσο δύσκολη διαδικασία θα είναι με αποτέλεσμα να μην τηρεί ούτε τους βασικούς κανόνες υγιεινής.
• Ελέγχων και επανάληψης: Η συμπεριφορά ασφαλείας είναι ο επανειλημμένος και σχολαστικός έλεγχος, για παράδειγμα, σε ηλεκτρικές συσκευές, σε βρύσες μην πιάσει φωτιά ή πλημμυρίσει, σε κλειδαριές, πόρτες, παράθυρα μην μπουν κλέφτες, στα γραπτά κείμενα ή μαιλ μην γίνει κανένα λάθος , σε παράξενους ήχους κατά την οδήγηση μην παρασύρει κάποιον και δεν το ακούσει. Το άτομο, δεν εμπιστεύεται τη μνήμη του ή όλες τις αισθήσεις του και εκτελεί ελέγχους κάποιες φορές με συγκεκριμένη σειρά για αρκετό χρόνο μην τυχόν και συμβούν φρικτά πράγματα. Ζητά διαβεβαιώσεις από άλλους για να ελέγξει αν έχουν γίνει όλα σωστά. Επίσης, μπορεί να κάνει κάποιες επαναλαμβανόμενες κινήσεις ή πράξεις που μπορεί να μην έχουν κάποια άμεση σύνδεση με την ιδεοληπτική σκέψη, π.χ. να χτυπάει το χέρι του στο τραπέζι συγκεκριμένες φορές. Μπορεί να κάνει μια επανάληψη στο μυαλό του μιας συζήτησης κάποιες φορές ως μια νοερή επανεξέταση των γεγονότων για να σιγουρευτεί αν έχει μιλήσει άσχημα ή αν έχει βρίσει.
• Νοητικοί: Οι εξουδετερωτικές συμπεριφορές άγχους έχουν να κάνουν με εικόνες ή σκέψεις ώστε να αντιμετωπίσουν το άγχος που τους προκαλούν οι ιδέες ,οι ιδεοληπτικές σκέψεις και εικόνες. Μπορεί να επαναλαμβάνει κάποιες φράσεις για να ξορκίσει το κακό ή να λέει κάποια προσευχή, φράσεις, τραγούδια ή μετράει.  Επίσης, μπορεί να προσπαθεί να βρει επιχειρήματα απέναντι στην αρνητική σκέψη π.χ. αγαπώ το παιδί μου το φροντίζω άρα αποκλείεται να θέλω να το βλάψω.
• Συμμετρίας και τακτοποίησης: Στη συγκεκριμένη περίπτωση, η τελετουργική συμπεριφορά για να μειωθεί το άγχος ή να μην εμφανιστεί είναι η τοποθέτηση αντικειμένων κι η τακτοποίησή τους με έναν συγκεκριμένο τρόπο, σε μια αυστηρά συγκεκριμένη θέση ,με τη σειρά ίσως ή σύμφωνα με συγκεκριμένη συμμετρία. Νιώθει το άτομο ότι έτσι είναι σωστά ή τέλεια και έτσι θα νιώθει εκείνο ήρεμα ή αν δεν τα κάνει έτσι μπορεί να συμβεί κάποιο κακό στον ίδιο ή σε κάποιον άνθρωπο.
• Αποθησαύρησης: Το άτομο συσσωρεύει πράγματα τα οποία του είναι άχρηστα και του είναι δύσκολο να τα πετάξει ή να τα αποχωριστεί παρόλο που δεν τα χρησιμοποιεί, όπως ρούχα, παπούτσια, περιοδικά, χαρτάκια άχρηστα, αποδείξεις, μικροαντικείμενα ασήμαντα που δεν χρειάζεται κτλ. Αυτές οι συμπεριφορές αποτελούν απάντηση στο άγχος της ιδεοληπτικής αμφιβολίας: “Και αν τα χρειαστώ;;”. Αυτό μπορεί να αποτελέσει σοβαρό πρόβλημα ελεύθερου χώρου στο σπίτι και να δημιουργεί πρόβλημα και στα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας.

Οι διαβεβαιώσεις αποτελούν τελετουργία και μπορεί να τις ζητάει κάποιος από άλλους ή να τις δίνει μόνος του στον εαυτό του. Για παράδειγμα, μπορεί να ζητά από τους οικείους να τον καθησυχάσουν πως δεν πρόκειται να συμβεί το κακό που έχει στο μυαλό του ή ότι έκλεισε τις συσκευές ή καθάρισε καλά. Μπορεί όμως να καθησυχάζει μόνος του τον εαυτό του ότι π.χ. μέτρησε σωστά, κλείδωσε την πόρτα και την έλεγξε τρεις φορές, ότι δεν είναι κακός άνθρωπος που σκέφτεται αυτά κτλ.

Το άτομο μπορεί να έχει καλή εναισθησία, να αναγνωρίζει δηλαδή, την πιθανότητα να μην είναι αληθείς οι ιδεοληψίες του ή να έχει πτωχή ή απούσα εναισθησία , δηλαδή να θεωρεί πως μάλλον είναι αληθείς ή είναι αληθείς αντίστοιχα.

Κάποιοι άνθρωποι με ΙΨΑΔ, θεωρούν ότι έχουν Μαγική Σκέψη, δηλαδή ταυτίζεται η σκέψη με την πράξη. Είναι μία συχνή πεποίθηση που συναντάμε να έχουν, ότι για παράδειγμα, αν σκεφτούν ότι κάποιος δικός τους θα πεθάνει αυτόματα αυξάνονται οι πιθανότητες να συμβεί, και το αντιλαμβάνονται σα να “προκαλούν την τύχη τους”. Μπορεί το να χτυπήσει κάποιος ξύλο να θεωρεί πως θα γλιτώσει από τη “γρουσουζιά” για αυτό το κακό που σκέφτηκε αλλά αντίστοιχα δεν θεωρεί πως η σκέψη του έχει επίδραση στα θετικά, πχ. αν σκεφτεί πως θα κερδίσει στο λαχείο.

Η τοξική τριάδα σε όσους έχουν ΙΨΑΔ είναι ότι τα άσχημα πράγματα θα συμβούν, θα επιφέρουν πολύ σοβαρές συνέπειες και είναι υπεύθυνοι να τα αποτρέψουν.

Στην ΙΨΑΔ μπορεί κάποιος να μην αναζητήσει βοήθεια άμεσα, γιατί για κάποιους φαίνεται βοηθητική στην αρχή, ότι τους δίνει την αίσθηση πως ελέγχουν τα πράγματα, το “καλό” και το “κακό”. Επίσης, κάποιοι, μπορεί να είναι βυθισμένοι στις σκέψεις τους και πολύ φοβισμένοι από αυτές, σε σημείο που να φοβούνται να το εκμυστηρευτούν γιατί νιώθουν πως είναι κακοί άνθρωποι ή επικίνδυνοι που τα σκέφτονται αυτά. Συνεπώς, φοβούνται πολύ και ντρέπονται να πουν αυτά τα φρικτά που σκέφτονται, ακόμη και στους οικείους τους, μην τους παρεξηγήσουν ή θυμώσουν ή σταματήσουν να τους αγαπούν.

Μερικά παραδείγματα παθολογικών μοτίβων

 σκέψεων με καταναγκασμούς